بررسی تطبیقی اندیشه‌های کلامی مولانا جلال‌الدین و مولوی کرد دربارۀ جبر و اختیار

پژوهش پیش رو دربارۀ مسئلۀ کلامی جبر و اختیار از دیدگاه سید عبدالرحیم تاوه­گوزی، مشهور به مولوی کرد (1222ـ1300 ق.) و مولانا جلال­الدین محمد بلخی (606ـ672 ق.) است. مولوی کرد در منظومه­‌های کلامی خود به‌تفصیل به مباحث کلامی و از جمله مسئلۀ جبر و اختیار پرداخته و تلاش می­کند این مسئله را در محدودۀ افکار و اندیشه­‌های ابوالحسن اشعری و البته تا حدودی متفاوت با رویکرد و روش او بیان کند. مولانا جلال­‌الدین بلخی نیز در مثنوی در حدود هفتاد جا متناسب با موقعیت به مسئلۀ جبر و اختیار اشاره داشته است. اشارات مولانا به جبر و اختیار، برخلاف مولوی کرد و متکلمان دیگر کمتر جنبۀ کلامی دارد. نتیجه­‌ای که از این پژوهش حاصل می­شود این است که هر دو قائلند به اختیار آدمی در انجام اعمال، با این تفاوت که مشرب مولوی کرد برای حل مسئلۀ جبر و اختیار کاملاً کلامی است و استدلال‌هایی که برای آن ارائه می­دهد خارج از قواعد و ضوابط کلام سنتی نیست، اما مولانا جلال­‌الدین با وجود اشرافی که بر مباحث این علم دارد غالباً استدلال‌هایی دیگر برای اختیار داشتن انسان در انجام اعمال ارائه داده است. البته همان‌طور که در مقاله آمده مولانا جلال‌­الدین، جبر را به ممدوح و مذموم تقسیم‌بندی کرده است. او جبر عارفانه (= معیت با حق و جباری او) را جبر ممدوح و جبر عامّه را مذموم دانسته است. به علاوه در جایی هم به مفهوم کسب اشعری اشاره کرده و آن را پسندیده است. این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی با استفاده از منابع کتابخانه‌­ای انجام شده است.